یکی از فرماندهان تحصیلکرده و اثرگذار در مدیریت جنگ، شهید حسن باقری بود که توانست با هوش بالا و خلاقیت خدادادی در نحوه مدیریت جنگ ابتکارات ویژه‌ای بروز دهد. وی در زمینه‌های سیاسی و فرهنگی با تشکیل واحدهای اطلاعات، شنود، آرشیو و بایگانی و ترجمه اسناد نقش مثمر ثمری داشت. همچنین معاونت ستاد عملیات جنوب، فرماندهی محور دارخوین در عملیات ثامن‌الائمه، معاونت عملیات طریق القدس، فرماندهی لشکر نصر، فرماندهی قرارگاه کربلا و جانشین فرماندهی یگان زمینی سپاه از جمله مسئولیت‌های رزمی اوست.
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی – اسماعیل عارفی؛ دفاع مقدس نشانه اقتدار و قدرت جمهوری اسلامی ایران است که در فرآیند شکل‌گیری و به ثمر نشستن آن، اقشار و طبقات مختلفی نقش اساسی داشتند. ازجمله این اقشار قشر تحصیلکرده و جوان بود که در فرآیند دفاع مقدس نقش پایه‌ای و اساسی داشت؛ برخورداری نیروهای رزمنده از چنین پشتوانه‌ای آثار و برکات زیادی در نحوه پیشبرد و مدیریت جنگ داشته است. شیوه نگرش و مشارکت این نیروها در جریان جنگ تحمیلی که مهم‌ترین چالش پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا آن مقطع بود، بسیار مهم و حائز اهمیت است. در این راستا یکی از فرماندهان تحصیلکرده و اثرگذار در مدیریت جنگ، شهید حسن باقری بود که در 9 بهمن ماه 1361 در منطقه فکه به شهادت رسید. شهید باقری توانست با هوش بالا و خلاقیت خدادادی در نحوه مدیریت جنگ ابتکارات ویژه‌ای بروز دهد. این نوشتار به واکاوی فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی و رزمی شهید باقری در دوران دفاع مقدس می‌پردازد.
گذری بر زندگی و ابعاد شخصیتی شهید حسن باقری
غلامحسین افشردی (حسن باقری) بیست و شش سال و ده ماه زندگی کرد. بیست و دو سال از عمر او را ایام کودکی، سال های دبستان و دبیرستان، دوران دانشجویی در دانشگاه ارومیه و ماه های خدمت سربازی در بر می‌گیرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز 19 ماه پیش از جنگ و 28 ماه در دوران جنگ تحمیلی به انجام وظیفه خود پرداخت. غلامحسین یک ماه پس از پیروزی انقلاب مدت کوتاهی را در کمیته محلی گذراند و سپس به روزنامه نگاری روی آورد؛ فعالیتی که تا شروع جنگ ادامه یافت. افشردی همزمان با کار خبرنگاری، 6 ماه در رشته حقوق دانشگاه تهران تحصیل کرد که با وقوع انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه ها، ناتمام ماند. او همچنین از شهریور 1358 تا آغاز جنگ تحمیلی نیز در اطلاعات سپاه به فعالیت پرداخت.
در رابطه با شخصیت شهید باقری، شهید حاج ابراهیم همت می‌گفت: «گرچه ما فرماندهان لایق بسیاری را از دست داده ایم اما (اسوه) و نمونه کم داریم. یکی از آن اسوه ها همین شهید باقری بود که من در او یک انسان بزرگ و متعالی را می دیدم.»
شهید باقری فقط 28 ماه در جنگ هشت ساله حضور داشت اما هرگاه که صاحب نظران دفاع مقدس درباره آن دوران به گفت گو می پردازند، از این فرمانده با عناوینی مانند نابغه، درشت مغز، بسیار باهوش، استراتژیست، طراح، پدر جنگ در سپاه و … نام می‌برند.
فعالیت‌های شهید حسن باقری در دوران دفاع مقدس
1) فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی
تشکیل واحد اطلاعات سیاسی و فرهنگی
در شرایط غافلگیری کشور در جنگ کسی از ترتیب نیروی یگان متجاوز آگاهی نداشت. شهید باقری در بدو ورود دریافت که ضعف بزرگ و مهلک جبهه ها، فقدان واحد اطلاعات از ماهیت، رفتار و اهداف دشمن است. او با این درک درست بلافاصله واحد اطلاعات خوزستان را تشکیل داد، شروع به شناسائی دقیق دشمن کرد و گروه‌های شناسایی متشکل از نیروهای محلی را به همه محورها فرستاد. او کسانی نظیر شهید محمد حسین نامدار محمدی، احمد فروزنده، احمد امیری، حمید تقوی و… را به عنوان مسئولان واحد اطلاعات محورها تعیین کرد و از آنها گزارش روزانه می خواست. وی که بنیان‌گذار و معمار اصلی واحد اطلاعات به شکل پویا و نوین آن بود، توانست با به کارگیری دقیق این ابزار _ که رکن اساسی سازمان رزم است_ نقاط عطف زیادی در جنگ ایجاد کند.
تشکیل واحد آرشیو و بایگانی سیاسی و فرهنگی
شهید باقری با تلاش مخلصانه توانست سپاه را از وجود کارآمدترین رکن نظامی که همان واحد آرشیو و بایگانی است برخوردار کند. اقدامات او، دشمنان را وادار کرد که به دقت، سرعت و جامعیت اطلاعات نظامی نیروهای سپاه اعتراف کنند. تاکید بر گزارش نویسی، نگهداری سوابق بررسی‌های اطلاعاتی، نگارش اطلاعات دشمن، جمع بندی و تحلیل مکتوب از وقایع و حوادث، که اینها پس از تحلیل و بررسی و رمز گشایی بصورت طبقه بندی شده بایگانی می‌شد.
تشکیل واحد ترجمه اسناد سیاسی و فرهنگی
یکی از مهم ترین منابع اطلاعاتی، اسیران و اسناد دشمن بود. شهید باقری شروع به راه اندازی تشکیلاتی برای استفاده از این منابع کرد. به طوری که به تدریج بسیاری از اطلاعات درباره سازماندهی و اهداف دشمن از این منابع استخراج شد. در مورد استفاده از اسناد دشمن، شهید مهدی صابونی چنین می‌گوید: « زمانی که هیچکس به مدارک عراقی‌ها اهمیت نمی داد. شهید باقری از ما می‌خواست که تمامی اسناد آنها را جمع آوری کنیم. از همان اوایل جنگ به ما می گفت که این مطالب یک روزی به درد می‌خورد. ساعت یک نیمه شب که همه خسته می شدند و در نهایت ساعت 2 به خواب می رفتند، او ساعت 2 نیمه شب بلند می شد و به سراغ مدارک می رفت…»
تشکیل واحد شنود سیاسی و فرهنگی
شهید باقری به مسئله شنود اطلاعات دشمن اهمیت زیادی قائل بود.یک بخش مهمی که ایشان پایه گذار آن بود مسئله شنود بود که به آن خیلی بها می داد و می گفت با یک بی سیم کوچک هم که شده این بخش راه اندازی گردد. باید این بخش را راه انداخت و فهمید که عراقی ها چه می‌گویند؟ و چه اطلاعات مفیدی در این زمینه می‌شود به دست آورد؟ و از همین جا بود که تصمیم گرفته شد که این بخش نیز تشکیل شده و راه بیفتد.
2) فعالیت‌های رزمی
سازمان رزمی سپاه و عملیات رزمی
وجود سردارانی بی نظیر مثل شهید باقری بود که در آن روزهای حساس غربت و محرومیت، توانست با به کارگیری از کمترین امکانات، از توانایی‌های زرهی فوق العاده بسیجیان بهتر استفاده کند و به تدوین سازمان عملیات رزمی سپاه بپردازد. شهید باقری را می توان پایه گذار سازمان عملیات رزمی پیاده دانست. به گونه ای که در سازماندهی ترکیب گروهان ها و گردان ها که ذیل سازمان عملیات رزمی بودن نقش زیادی داشت.
معاونت ستاد عملیات جنوب
پس از آنکه شهید باقری توانست واحد اطلاعات عملیات را شکل دهد، به دلیل لیاقت و استعداد ذاتی‌اش توانست در بسیاری از زمینه‌ها رشد کند و مسئولیت‌های بزرگی از جمله فرماندهی نیروهای عمل‌کننده در عملیات های متعددی را تقبل نمایند. وی در اوایل جنگ نیز کاملاً آمادگی عملیات های متعددکوچک و محدود نظامی را داشت، به همین دلیل در دی ماه 59 به عنوان یکی از معاونین ستاد عملیات جنوب انتخاب شد و در فرماندهی عملیات «شکست محاصره سوسنگرد» «امام مهدی»، «فرمانده کل قوا»، نقش بسزایی داشت.
فرماندهی محور دارالخوین در عملیات ثامن الائمه
شهید باقری نه تنها در طرح‌ریزی عملیات ثامن الائمه و سازماندهی آن نقش مؤثر داشت بلکه همان‌طور که از قبل مشخص شده بود مهم‌ترین و فعال‌ترین محور دارخوین به او سپرده شده بود. در این عملیات در اثر فرماندهی صحیح، طرح‌های مؤثر و راهنمایی مفید این شهید، محور دارخوین توانست به عنوان یک محور موفق، عمل کرده و هدف‌های موردنظر را فتح نمایند.
معاونت فرماندهی کل عملیات طریق القدس
در عملیات طریق المقدس به‌تبع اوضاع سیاسی مملکت، برکناری بنی‌صدر و تغییراتی که در رده فرماندهی سپاه ایجاد شده بود، برای اولین بار بین سپاه و ارتش یک قرارگاه مشترک تشکیل شد و در این میان شهید باقری به عنوان معاونت سپاه در قرارگاه فرماندهی عملیات مشترک نقش عمده‌ای در پیشبرد مسائل داشت، و از جمله فعالیت‌های او کمک به شناسایی محورها و تحلیل و پیش‌بینی حرکت‌های دشمن و پیگیری مسائل بود.
فرماندهی لشکر نصر در سه عملیات(فتح المبین/بیت المقدس/رمضان)
در عملیات فتح المبین به دلیل اهمیت محورهای رقابیه، رادار، دهلیز343 و چاه نفت دال پری لازم بود فردی که صلاحیت و لیاقت این امر را دارد برگزیده شود، که باتدبیر فرماندهی کل سپاه، شهید باقری به عنوان فرمانده قرارگاه انتخاب گردید. باقری بلافاصله پس از عملیات فتح المبین شروع به تهیه اطلاعات از دشمن جهت طرح‌ریزی عملیات بیت المقدس کرده و بارها با برادران «اطلاعات، عملیات» و گروه‌های شناسایی تیپ‌ها و لشگرها جلسه می‌گذاشت. در جزئیات برنامه حمله، نظریات مفید و مؤثری مطرح می‌شد. در قرارگاه کربلا مرکز عملیات مشترک ارتش و سپاه در آن موقع، محسن رضایی به عنوان مشاور با او همکاری می‌کرد. هدف‌های عمده این عملیات، آزادی خرمشهر، تأمین نیروی مرز شلمچه و شرق بصره بود که رسیدن به این اهداف را بر عهده قرارگاه مشترک نصر گذاشته بودند. بعد از عملیات بیت المقدس در اندک زمانی نیروها بازسازی‌شده و آماده عملیات دیگری می‌شوند. شهید باقری قبل از عملیات برای مسئولین کلیه رده‌ها از جمله فرماندهان گردان‌ها، گرو هان‌ها و رسته‌های لشگر نصر جلسه می‌گذارد و آنها را توجیه می‌کند و حتی میزان قوه شناسایی اطلاعات عملیات آنها را بررسی می‌کند.
فرماندهی قرارگاه کربلا و جانشین فرماندهی کل در قرارگاه های جنوب
در پایان عملیات رمضان که درست یک سال از فرماندهی شهید باقری در صحنه‌های جنگ می‌گذشت و بسیار کارآزموده تر و باتجربه‌تر شده بود، از طرف فرمانده کل سپاه به فرماندهی قرارگاه کربلا و جانشین فرماندهی کل در قرارگاه جنوب منصوب گردید. این امر نشانه لیاقت و توان شهید باقری بود. با وجود اینکه عملیات مسلم بن عقیل در غرب انجام می‌شد، ولی شهید باقری به‌طور مرتب در جلسات آنها شرکت می‌کرد و با اینکه از منطقه شناسایی کاملی نداشت و تجربیات جنگی او بیشتر در جنوب و مناطق غیر کوهستانی بود، لیکن نظرات بسیار مثبتی ارائه می‌داد. در شرایطی که همه نظرها متوجه غرب بود، شهید باقری به همراه تعداد دیگری از فرماندهان در قرارگاه کربلا با پیگیری مستمر، رفتن به منطقه و شناسایی، عملیات محرم را طرح‌ریزی می‌کنند و این عملیات زیر نظر قرارگاه کربلا که تحت فرماندهی او بود، انجام شد و حتی از عملیات مسلم بن عقیل نیز موفقیت بیشتری کسب کرد. در این عملیات، سلسله جبال حمرین و منافع نفتی موسیان و بیات و همچنین حوضچه‌های نفتی زبیدات آزاد شد و 1350 نفر از نیروهای بعثی به اسارت در آمدند و 6000 نفر کشته و زخمی شدند.
جانشین فرماندهی یگان زمینی سپاه
شهید باقری بعد از عملیات محرم بر اثر لیاقت و شایستگی که از خود بروز می‌دهد به عنوان جانشین فرماندهی یگان زمینی سپاه برگزیده می‌شود. باقری از آغاز جنگ در تقویت بنیه نظامی سپاه و شکل دادن جنگ به شیوه مردمی کوشا بوده و تا آخرین روز زندگی پر بارش همواره در جهت پر ثمر شدن عملیات گام برمی‌داشت. او در همه مدت حضورش در جبهههای جنگ تنها یک‌بار به مدت 5 روز جهت برپایی جشن ازدواج از جبهههای جنگ دور شد که در این مدت نیز با تماس تلفنی در جریان امور قرار می‌گرفت و بقیه اوقاتش به‌طور شبانه‌روزی در خدمت جبهه و دفاع از میهن بود.
